Rada Głowna Instytutów Badawczych wspiera rozwój gospodarczy i bezpieczeństwo kraju

Rozmowa z Prof. dr hab. inż. Leszkiem Rafalskim przewodniczącym Rady Głównej Instytutów Badawczych

Ile instytutów badawczych jest członkami Rady Głównej Instytutów Badawczych, jaka jest misja RGIB i jak ocenia Pan obecne warunki do jej efektywnego realizowania?

Rada Główna Instytutów Badawczych reprezentuje wszystkie instytuty badawcze na podstawie ustawy o instytutach badawczych z 2010 roku. Obecnie w Polsce działa 95 Instytutów badawczych. Należą do nich instytuty techniczne, instytuty Sieci Badawczej Łukasiewicz, instytuty przyrodnicze i rolnicze, instytuty medyczne oraz instytuty humanistyczne. Rada składa się z 31 przedstawicieli instytutów badawczych wybieranych w demokratycznych wyborach. Reprezentuje wszystkie grupy instytutów, ponieważ w jej skład wchodzą przedstawiciele poszczególnych grup instytutów w liczbie proporcjonalnej do liczby pracowników zatrudnionych w tych grupach.

Rada Główna Instytutów Badawczych jest organem przedstawicielskim instytutów badawczych, który reprezentuje interesy środowiska instytutów badawczych w kraju i za granicą oraz uczestniczy w polityce gospodarczej i społecznej, a w szczególności naukowej i innowacyjnej, poprzez reprezentację wobec organów władzy państwowej, samorządowej, organizacji naukowych, gospodarczych i społecznych oraz środowisk opiniotwórczych. Uczestniczy w polityce gospodarczej i społecznej, a w szczególności naukowej i innowacyjnej. Przedkłada organom władzy i administracji państwowej opinie i postulaty, podejmuje działania mające na celu rozwiązywanie problemów wspólnych dla środowiska instytutów badawczych, jak również dla rozwoju nauki, poprawy innowacyjności i efektywności gospodarki, rozwoju kadr badawczych, a w szczególności młodych naukowców.

Rada wspiera efektywną współpracę naukowców i przedsiębiorców, co jest szczególnie istotne w obecnej sytuacji, kiedy Polska boryka się z trudnościami społeczno-gospodarczymi wynikającymi z pandemii Covid-19. Aby przezwyciężyć skutki pandemii, potrzebne są nowe rozwiązania technologiczne, produkty dostosowane do zmieniającego się rynku i priorytetów społeczeństwa.

Co jest potrzebne, by instytuty badawcze mogły w jak największym stopniu rozwijać swoją działalność?

Dobre prawo i środki na badania i wdrożenia. Instytuty badawcze prowadzą badania naukowe na rzecz gospodarki, infrastruktury, środowiska, rolnictwa, służby zdrowia oraz szeroko rozumianego bezpieczeństwa. Część instytutów wypełnia obowiązki służb publicznych, a liczne rozwiązania tworzone w laboratoriach instytutów badawczych służą obronności kraju. Bardzo ważną dla Rady Głównej Instytutów Badawczych jest działalność instytutów właśnie na rzecz poprawy bezpieczeństwa kraju w wielu aspektach, zwłaszcza obronności, ale również cyberbezpieczeństwa, bezpieczeństwa energetycznego, oraz zdrowia, środowiska, żywności i żywienia.

Ustawa o instytutach badawczych przyjęta przez Sejm w 2010 roku była bardzo nowoczesnym aktem prawnym w skali europejskiej. Ustawa ta wprowadziła rozwiązania prawne sprzyjające rozwojowi instytutów badawczych, a w szczególności wyraźnie zdefiniowany zakres działalności instytutów, możliwość prowadzenia studiów podyplomowych i doktoranckich w instytutach, możliwość przeznaczania zysku na fundusz badań własnych, nowe kryteria kandydata na dyrektora, tryb konkursowy wyłaniania dyrektora i jego kadencyjność, znaczące uprawnienia rady naukowej itd. Po wejściu w życie tej ustawy w latach 2010-2016 zatrudnienie w instytutach badawczych zwiększyło się z ok. 24,5 tys. do ok. 40 tys. pracowników.
Niestety, w 2016 roku przeprowadzone zostały dwie nowelizacje ustawy o instytutach badawczych, które wprowadziły m.in. następujące postanowienia: zniesienie konkursu na funkcję dyrektora oraz kadencyjności tej funkcji, obniżenie wymagań kandydata na dyrektora, powoływanie zastępców dyrektora przez ministra nadzorującego, ograniczenie uprawnień rady naukowej.

Z obecnej perspektywy widać, że nowelizacje te były niekorzystne dla rozwoju instytutów badawczych i w niektórych instytutach spowodowały destabilizację. Dlatego potrzebny jest powrót do rozwiązań z 2010 roku, a w szczególności wprowadzenie procedury obiektywnego i rzetelnego konkursu na dyrektora instytutu badawczego oraz wprowadzenie kadencyjności dyrektora, powoływanie zastępców dyrektora przez dyrektora instytutu badawczego, zwiększenie uprawnień rady naukowej, w tym do opiniowania kandydatów na dyrektora i zastępców dyrektora, zwiększenie kompetencji Rady Głównej Instytutów Badawczych do wnioskowania i ustanawiania specjalnych programów badawczych z możliwością uczestnictwa w ustalaniu zasad i warunków aplikowania w tych programach.
Istotnym problemem jest poziom finansowania badań w Polsce. W listopadzie 2021 roku Rada Główna Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeprowadziła debatę nad problemem finansowania nauki w Polsce. Z danych przedstawionych podczas tej debaty wynika, że Polska wydaje rocznie na B+R tylko 127 euro na jednego mieszkańca, przy średniej unijnej 657 euro, a takie kraje jak np. Austria lub Dania wydają nawet 1270 euro. Taki poziom finansowania ogranicza możliwości rozwojowe naszego kraju. Ponadto doświadczenia innych krajów wskazują, że przedsiębiorcy są skłonni w większym stopniu angażować własne środki na B+R wtedy, gdy wydatki państwa na ten cel przekroczą 1% budżetu. Oznacza to, że zwiększenie naszej skuteczności w opracowanie i wdrażanie polskich rozwiązań konkurencyjnych na rynku międzynarodowym jest powiązane z koniecznością znaczącego wzrostu środków budżetowych na B+R i odpowiednich mechanizmów wsparcia dla przedsiębiorstw.

Jest Pan w Zarządzie Polskiego Kongresu Drogowego. Czy przybywa instytutów badawczych, które włączają się lub będą się włączać w prace PKD na rzecz rozwoju polskiego drogownictwa?

Jednym z głównych celów Polskiego Kongresu Drogowego jest prowadzenie dyskusji w sprawach związanych z drogownictwem, identyfikowanie problemów oraz wskazywanie rozwiązań technicznych i organizacyjnych wspierających proces budowy i utrzymania sieci drogowej w Polsce. Cel ten jest realizowany poprzez organizowanie konferencji i seminariów, podczas których prezentowane i omawiane są ważne zagadnienia dotyczące m.in. zarządzania siecią drogową, procesu budowy dróg, utrzymania sieci drogowej, bezpieczeństwa ruchu, technologii oraz materiałów i wyrobów stosowanych do budowy i utrzymania dróg.
Dla Polskiego Kongresu Drogowego ważnym partnerem do współpracy jest oczywiście Instytut Badawczy Dróg i Mostów. Jednakże w listopadzie 2021 roku podczas posiedzenia Zarządu PKD doszliśmy do wniosku o celowości poszerzenia współpracy z innymi instytutami, których zadaniem statutowym jest szeroko rozumiane bezpieczeństwo. Należą do nich na przykład Instytut Badawczy Leśnictwa, Instytut Geodezji i Kartografii, Instytut Kolejnictwa, Instytut Techniki Budowlanej, Instytut Transportu Samochodowego, Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej. Instytuty te prowadzą bardzo ciekawe prace badawcze powiązane z budownictwem drogowym lub bezpieczeństwem ruchu drogowego i powinny być włączone do współpracy z Polskim Kongresem Drogowym. Współpraca ta polegałaby na przedstawieniu podczas wydarzeń organizowanych przez Polski Kongres Drogowy tych rezultatów badań naukowych uzyskanych w instytutach, które mogą mieć wpływ na rozwój polskiego drogownictwa.

Dziękuję bardzo za rozmowę.

Rozmawiała: Anna Rogalińska